KRYENGRITJA E DERVISH CARES, PARAPËRGATITI LIDHJEN E PRIZRENIT
Kryengritja
e Dervish Cares ishte kryengritje e përgjithshme dhe e para kryengritje që
përfshiu mbi 60% të krahinave të banuara me popullatë shqiptare në luftën e saj
për çlirim nacional dhe bashkim kombëtar. Kjo rezistencë gjithë shqiptare
ruajti në esencë karakterin autokton të vetëvendosjes deri në kërkesën e plotë
për çlirim nacional dhe bashkim të krahinave të Shqipërisë Etnike.
Historiografia shqiptare nuk ia ka dhënë peshën e merituar që ka kjo
kryengritje në historinë tonë kombëtare, bile guxojmë të themi se deri tani
është shkruar shumë pak. Kjo kryengritje shqiptare nisi në fushën e Pollogut,
aty kah nëntori i vitit 1843, mori karakter gjithëkombëtar dhe përfundoi me
rezistencën e fundit të qyteteve të Shqipërisë Verilindore aty kah fundi i
vitit 1844. Këtë kryengritje dhe karakterin e saj për çlirim kombëtar për hir
të së vërtetës po i shënojmë disa të dhëna në mënyrë të argumentuar,
e objektive, për tu kundërvënë si historiografisë serbe, po ashtu edhe asaj
maqedonase, që kanë shkruar për këto ngjarje dhe sot e kësaj dite nuk mund të
lirohen nga vuajtjet e tyre shpirtërore. Disa të dhëna të njëanshme japin
pushtetarët turk, ndërsa me subjektivizëm të madh këtë kryengritje të pastër
shqiptare bëjnë përpjekje për ta njollosur disa priftërinj ortodoks të këtyre
anëve që e kishin të kthyer kokën kah Serbia. Në shënimet e veta ata
e shprehin mllefin e tyre fetarë kundër shqiptarëve që ishin ngritur në luftën
e tyre nacionalçlirimtare për autonomi dhe bashkim kombëtar.
KRYENGRITJA E DERVISH CARES PËRFSHIU
TERRITORIN E DARDANISË
Historiografia maqedonase shkon aq larg, sa që përkujton:
“se mirë u bë që humbën shqiptarët dhe Zoti e di, se çfarë do të bëhej sikur
Dervish Care të kishte mbetur edhe më tutje udhëheqës në Shkup”. (Kryeqytet
i Dardanisë). Se si kanë sunduar shqiptarët në pashallëqet e veta edhe para
edhe gjatë kryengritjes, më së miri dëshmon prifti Paun nga fshati Nagoriçan i
rrethit të Shkupit: “Unë Pauni që kam jetuar në periferi të Shkupit në fund të
viteve të 30-ta të shekullit XIX, në Shkup dhe në Pollog, ishte shumë qetë. Në
mbarë krahinat e pashallarëve zotëronte paqja, rregulli dhe bindja në siguri”.
Sunduesi më i njohur i kësaj krahine shqiptare ishte
Havzi Pasha, i cili në prag të Tanzimatit, sundonte me Pashallëkun e Shkupit, i
cili kishte një territor shumë të gjerë, duke përfshirë Shkupin, Kumanovën,
Pallankën, Kratovën, Koçanin, Malishevën, Radovishin dhe Shtipin. Këto janë
kufijtë e Dardanisë ku më vonë u themelua Shqipëria Lindore. Ky ishte
territor i Dardanisë, me kryeqytet Shkupin. Pra në këtë pjesë të Shqipërisë
Lindore, kur nuk ka pasur Maqedoni. Territori i Maqedonisë antike,
përfshinë hapësirën ajrore nga Shtipi deri në Selanik. Prezenca e
popullatës shqiptare dhe lufta e tyre për autonomi, fletë qartë se shqiptarët
në këtë pjesë të Shqipërisë, kanë qenë të pranishëm dhe shumë aktiv në kërkesat
e tyre permanente për autonomi dhe pavarësi kombëtare. V. Xh).
Havzi Pasha ishte i njohur në veprimet e veta si i
ashpër, por me aftësi të mëdha të një udhëheqësi të mençur. Kujdes të posaçëm i
kushtonte popullatës krishtere e posaçërisht duhet cekur se të gjithë njerëzit
që bënin gabime ndaj ligjit, i dënonte në mënyrë shumë objektive, pa marrë
parasysh se cilit besim i takonin. Gjatë sundimit të tij në Pashallëkun e
Shkupit, e ka ndihmuar në mënyrë ekspeditive ndihmësi i tij Halil agë Cileja,
nga fshati Çellopek, rrethi i Tetovës. Ky kishte treguar trimëri shumë
të mëdha në luftë kundër kryengritjes
greke.
RRETHANAT NË SHQIPËRINË LINDORE
PARA FILLIMIT TË
KRYENGRITJES
Me shpalljen e Tanzimatit, në vitin 1939, për
herë të parë në administratën turke, qytetarët e Perandorisë, trajtoheshin si
të barabartë, pa dallim feje e kombi. Mirëpo pika tre e këtyre reformave e
preku më së shumti popullatën shqiptare në krye me pashallarët e tyre. Kjo pikë
përfshinte “Shërbimin e përgjithshëm ushtarak për të gjithë myslimanët e
Perandorisë dhe ishte i obligueshëm”. Shërbimi tani kishte karakter shtetëror –
perandorak e jo si deri atëherë, lokal dhe me veshje kombëtare. Shërbimi,
zgjaste 15, 9 dhe 7 vjet. Këto reforma dhe aplikimi i tyre në tokën shqiptare e
preknin fuqishëm klasën feudale, të pasurit, bejlerët e posaçërisht pashallarët
shqiptarë të cilët rreth vetes, në emër të Perandorisë, mbanin ushtarë dhe roje
personale. Me këtë ushtri ata komandonin sipas dëshirës dhe nevojës së vetë
duke mos i përfillur fare kërkesat e sulltanit. Këto reforma të Portës së
Lartë, pashallarët dhe feudalët shqiptarë me të drejtë i dhanë karakter
antishqiptar. Pasi në atë kohë duhej të mblidheshin djem të zgjedhur nga toka
Arbërore dhe të dërgoheshin për të ruajtur kufijtë e Perandorisë kah Azia, pak
shpresë kishte për kthimin e tyre në vendlindje pas atyre vite shërbimi. Ky
ishte një ndër format më të përsosura për asimilim e popullatës shqiptare në
atë kohë. Në vitin 1842 erdhi deri te një mosmarrëveshje në mes vëllezërve për
trashëgiminë e Pashallëkut të Tetovës, pasi Havzi Pasha i Shkupit dhe Hasan
Pasha i Qustendillit nuk ishin të kënaqur me ndarjen e trashëgimisë në
Pashallëkun e Tetovës, ku sundonte në mënyrë absolutiste vëllai i tyre
Abdurahman Pasha. Për këto mosmarrëveshje pronësore u lajmërua edhe Sulltani i
cili këto zënka i priti me mirëseardhje për ti pastruar këta pashallarë të pa
dëgjueshëm. Në vitin 1843 të tre vëllezërit u nisën për në Edrene, ku u takuan
me vet Sulltanin, ky kërkoi nga këta që të zbatohen reformat e Tanzimatit në
Shqipëri, dhe të dërgojnë rekrut-redif, sulltanit. Por, kërkesën e Sulltan
Abdul Mexhitit II, (1839-1861), nuk
mund ta realizonin pashallarët tetovarë. Sulltani i cili personalisht u mor me
këtë punë, nuk ishte i kënaqur nga përgjigjja që mori nga ana e
pashallarëve dhe urdhëroi menjëherë të internohen në shkretëtirën e Anadollisë,
duke ua marrë të drejtën për kthim në Shqipëri. Sulltani në vend të tre
pashallarëve tetovarë, emëroi për udhëheqës të Shkupit, komandantin Mehmet
Jusuf Pashën, duke i bashkuar edhe pashallëqet e tetovarëve me një qendër të
përbashkët në Shkup. Prej kësaj kohe Pashallëku i Tetovës pushoi së ekzistuari
si gjysmë i pavarur. Me ardhjen e Memet Jusuf Pashës komandant i përgjithshëm
në Shkup, në maj të vitit 1843, menjëherë kërkoi nga paria shqiptare që të
mbledhë redif dhe të nisen sa më parë për në Selanik. Kjo kërkesë e Vezirit të
Madh i revoltoi je vetëm shtresën udhëheqëse, por edhe masën e gjerë popullore
e cila e tëra kaloi në pa dëgjueshmëri. Ky rebelim i shqiptarëve e shtyri
Vezirin e Madh Memet Jusuf Pashën sëbashku me Hajredin Pashën. që
kishte erdh në Shkup të shpallte fermanin, kur panë rebelimin e shqiptarëve ata
në korrik të vitit 1843, vendosën të tërheqin Fermanin e Sulltanit për të mbledhur
rekrut. Hajredin Pasha shpëtoi kokën duke ikur për Selanik. Situata pak a shumë
u qetësua, por në vjeshtë të vitit 1843, Pashai i ri i Shkupit Mehmet Jusufi,
përsëri dha urdhër të mblidhen ushtarë për Sulltanin. Në këto rrethana të reja
në muajin shtator të vitit 1843, filloi kryengritja gjithë popullore me qendër
në Gostivar dhe Tetovë.
KRYENGIRITJA FILLON NË GOSTIVAR
NË KRYE ME DERVISH
CAREN
Kjo rezistencë rritej dita-ditës kundër
reformave të Tanzimatit dhe ishte njëherë edhe kundër Sulltanit, që këto
reforma të mos zbatohen në pashallëqet shqiptare ose thënë më mirë, në tërë
krahinat shqiptare të Shqipërisë Etnike. Epiqendra e kësaj lëvizjeje, kësaj
radhe është në Gostivar, ku në krye të qytetit ishte Dervish Poda, që mbante
gradën e Aga, që do të thotë udhëheqës. (çarshi agasi- kryeshef i policisë),
apo thënë ndryshe Komandant i qytetit. Ky në fillim ishte nëpunës i
Abdurahman Pashës, më vonë fitoi besimin e tij dhe u emërua
Aga-udhëheqës, që i mundësohej e drejta të komandonte me Gostivarin.
Dervish Poda-Care, ishte i lindur në fshatin Pallçisht të
Tetovës. ky mbante mbiemrin e familjes Care, e jo si thotë Toskovi e shpalli
veten car. ky e ka ngatërruar mbiemrin e familjes të
Dervish Cares me fshatin Care, nga e ka prejardhjen familja e
tij. Ky fshat ndodhet në rajonin e Kalisit, përgjatë lumit
Drin. Krahinë e njohur e rezistencave shqiptare V.Xh). Poashtu emrin dhe
etnogjenezën shqiptare të këtij heroi kombëtar tenton ta ndryshoj edhe vetë
Matkovski. cili në sqarimin e tij deklaron: se Dervish Care ka qenë
me prej ardhje “torbesh”. por ky autor nuk donë të pranojë se familja e tij sot
jeton e shpërndarë në disa fshatra me popullsi shqiptare në fushën Pollogut dhe
më gjerë. Ndërsa “torbeshët”, jetojnë nëpër enklava dhe për ka profesioni
dallojnë shumë dhe vështirë përzihen me të tjerët. Matkovski në fund pranon:
“se ishte prijës i shqiptarëve të veriut”.
Pas largimit të Abdurhaman Pashës në vitin 1843 për
Turqi, në vend të tij erdhi i vëllai Xheladin Beu. Por ky u tregua i dobët si
pushtetar. Dervish Aga-Poda, i shfrytëzoi dobësitë e Xheladin Beut, pasi ky u
tregua tejet i paaftë për të udhëheqës, Dervish aga e mori tërë komandën në
duart të veta dhe u bë i njohur në qeverisjen e Gostivarit me rrethinë. Ky në
muajin shtator 1843 e shpalli të lirë Gostivarin dhe u nisë për
Tetovë kundër Xheladin Beut.
Dervish Aga-Care, tani më i njohur si komandant në
Gostivar me rrethinë, vendosi të niset në drejtim të Tetovës. Ky i ndau forcat
e tij së bashku me vullnetarët në dy kolona; njërën e nisi në drejtim të Malit
të Thatë, duke i porositur fshatarët; se janë të lirë dhe nuk duhet të japin
rekrut. Shqiptarët këtë ofertë e pranonin gati të gjithë, pasi ishin kundër
regrutimit dhe shkuarjes së tyre në Turqi. Pas këtyre fjalimeve që mbanin
njerëzit e caktuar të Dervish Agës, ata vendosën vullnetarisht ti bashkohen
kësaj ushtrie. Sipas organizimit për mbrojtjen e Pollogut, midis
fshatrave Stërmnicë, Grupçin dhe Zhelinë u vendosën pika mbrojtëse, ku u
caktuan roje, për të siguruar rrugën Shkup-Tetovë, në se sulmohet Pollogu nga
ngushtica e Grupçinit. Pjesa kryesore që udhëhiqej nga vetë Dervish Care, kaloi
nëpër fshatrat rrëzë malit Sharr, duke kërkuar nga paria e fshatrave, që të
përzihen nëpunësit dhe tagrambledhësit dhe mos të japin regrut. Prandaj nëpër
këto fshatra, Dervish Care u prit si çlirues në; Dobërdoll, Negotinë, Senokos,
Gradec, Pirok, Bogovinë, Kamjan, Pallçisht dhe ushtrinë e tij e vendosi në
fshatin Reçicë të Vogël. Ndërsa, vetë me komandën e tij u vendos në
Teqenë “Arabati Baba”, në Tetovë. Këtu komandën e mori zëvendësi i tij Beqir
Aga, ndërsa vetë vazhdoi takimet dhe bisedat me parinë tjetër shqiptare, për
organizimin e vetëmbrojtjes. Një pjesë e ushtrisë së tij zuri pikat strategjike
që lidhë rrugën e vjetër iliro-romake; Tetovë-Prizren, që kapë hapësirën midis
fshatrave; Shipkovicë, Brodec-Selcë,Vejcë.
Tetova tani më u nda në dy pjesë. Njëra ishte me
kryengritësit dhe pjesa tjetër ishin me Haxhi Hasanin, zëvendës Xheladin Beut.
Ky në fillim së bashku me familjen e tij dhe nëpunësit turq, ishin mbyllur në
Kalanë e Tetovës. Ndërsa një pjesë e mercenarëve të tij operonin në pjesën e
qytetit të vjetër në drejtim të fshatit Poroj. Këta bënin rezistencë të
fuqishëm, duke pritur ndihmën e ushtrisë osmane, që përsëri të pushtonte
Pollogun dhe të rivendoste rendin dhe pushtetin e administratës
turke.
MARRJA TETOVËS NGA KRYENGRITËSIT NË JANAR
1844
Lufta për Tetovën dhe Kalanë zgjati tre javë. Xhelatin
Beu para se të ikte në Shkup si pasardhës i Abdurahman Pashës donte ta djegë
Tetovën dhe kalanë, por nëna e tij e kundërshtoi dhe nuk lejoi të digjej
Tetova. Dervish Care u bëri një apel qytetarëve të Tetovës që tu bashkohen
kryengritësve. Gjatë janarit të vitit 1844 edhe Tetova u mor nga vullnetarët e
Dervish Cares. Prej kësaj kohe e tutje, Tetova u bë qendër e kryengritësve,
kurse Tekja e Tetovës ishte shndërruar në qendër kryengritëse, aty
ndodhej komanda kryesore në krye me Dervish Caren.
Pas Tetovës dhe Gostivarit, Dervish Care, filloi
bisedimet me parinë e Prizrenit, Dibrës, Prishtinës, Vrajës dhe Kumanovës që të
përgatiten bashkërisht ta sulmojnë Shkupin, pasi administrata osmane ende e
mbante në duart e veta. Në një letër të dërguar nga konsulli francez në Selanik
të datës 12 tetor 1843. ai përshkruan se në këtë datë ka parë një ushtri të
madhe prej 32000 ushtarëve të cilët janë nisur prej Edrenesë për në Manastir,
për në luftë kundër kryengritësve shqiptarë që kishte filluar në Tetovë dhe
Gostivar. Në raportet e konsujve shihet qartë se kryengritësit e morën Tetovën
më 31 janar të vitit 1844. Në raportin e njëjtë që e jep konsulli anglez Bland
thotë; se të dy udhëheqësit shqiptarë, Dervish Cara dhe Sulejman Toli, me disa
mijë kryengritës kishin rrethuar Shkupin, ndërsa Pashës së Shkupit, i kishin
dhënë një ultimatum prej 11 ditësh që të lëshojë qytetin pa luftë, nëse nuk e
bënë këtë brenda afatit, do të digjej i tërë qyteti. Tanimë më disa qytete të
tëra mbaheshin në duar të kryengritësve shqiptarë duke vënë pushtetin e tyre.
Pas marrjes së Shkupit në mars të vitit 1844, vetëm kalaja e Shkupit ende
mbahej e rrethuar nga të gjithë anët prej 4000 deri 6000 ushtarë, ndërsa brenda
në kala, ndodhej Hasan Pasha me 1600 ushtarë të rregullt, i cili nuk donte të
dorëzohet.
Poashtu për rëndësinë e kësaj kryengritje shqiptare dhe
numrin kaq të madh të ushtarëve e verifikon edhe udhëpërshkruesi rus Viktor
Grigorieviç i cili viziton Manastirin në vitin 1843deklaron: “Në Manastir kam
parë aq shumë ushtarë që ishin të gatshëm për të sulmuar kryengritësit
shqiptarë”. Ky sllavist rus, ka ushqyer një urrejtje shumë të madhe kundër
shqiptarëve. Nga raportet e konsujve shihet qartë se popullsia myslimane dhe
ajo krishtere me simpati e mbajtën anën e kryengritësve, bile ajo ndihmoi shumë
në ato kushte të vështira klimatike të dimrit, për mbajtjen
e ushtrisë vullnetare shqiptare. Ajo ndihmoi duke i strehuar nëpër
shtëpitë e tyre, në të gjitha fshatrat përreth Shkupit.
Rrethimi qytetit të Shkupit zgjati deri në fund të
shkurtit 1844. Shkupi në atë kohë kishte 38,000 banorë me shumicë shqiptare. Pas
rënies së Shkupit, Shtabi Kryengritës u shpërngul na Tetova dhe u
vendos në Shkup. Dervish Care me udhëheqësit tjerë vazhdoi çlirimin
e qyteteve tjera të Shqipërisë lindore. Një ushtri tjetër që ishte
mbledhur në Vaksincë, nën komandën e Bajram Vaksincës, ky ishte bashkëpunëtor i
ngushtë i Dervish Cares, kah fundi shkurtit kishte çliruar territore të tëra
duke filluar nga Kumanova me rrethinë, pasta Preshevën, Bujanovcin dhe kishte
nisur për ta marrë Vrajën, që ishte qendër e Pashallëkut, të cilën e drejtonte
Hysen Pasha. Ky kur e sheh ushtrinë shqiptare se po i afrohet Vrajës e lëshon
qytetin dhe shkon te Veziri i Manastirit. Pashallëku i Hysen Pashës shtrihej
deri në grykën e Gërdelicës, ku bënin pjesë krahina e Bujanovcit, Preshevës dhe
Kumanovës.
Popullata e këtyre trevave kishin një urrejtje ndaj
sundimit të pakufizuar të Hysen Pashës. Prandaj që nga fillimi të vitit 1844
shumë shqiptarë të kësaj ane ishin bashkuar me kryengritësit e Sulejman Tolit
dhe Selim Markut, që ishin dora e djathtë e Dervish Cares, Këta dy e mbanin të
rrethuar Vrajën. Por me ardhjen e forcave të reja, arritën ta marrin
qytetin në fillim të prillit 1844.
Kryengritja në këtë kohë kishte përfshirë edhe shqiptarët
e rrethit të Leskovcit të udhëhequr nga Fekë Baba dhe Sejdi Menxha. Këta i
drejtohen Leskovcit, por nuk arritën ta marrin qytetin. Gjatë pranverës së
vitit 1844, kryengritja e Dervish Carës u përhap edhe në viset tjera duke
përfshirë Kërçovën, Ohrin dhe rrethin e Manastirit. Në këto anë u dallua Emin
Xhambaz Kërçova - krahu i djathtë i Dervish Carës. Në mars të vitit 1844
kryengritja shqiptare përveç fshatrave të Karadakut të Shkupit, u zgjerua edhe
në drejtim të Kaçanikut, Ferizajt dhe Prishtinës. Në Shkurt të vitit 1844
kryengritja kishte përfshirë pjesën më të madhe të tokave shqiptare. Këtë e
dëshmon edhe raporti i konsullit anglez ku thuhet se shqiptarët e veriut me
Shkodrën dhe viset tjera bregdetare ishin betuar se do të bënin rezistencë të
armatosur deri në fund kundër pushtetit turk. Kjo është dëshmi e argumentuar në
bazë të raporteve të konsujve anglez, francez dhe rusë, se kryengritja e
Dervish Carës që kishte filluar në Gostivar, Tetovë e Shkup, u përhap me të
shpejtë në të tërë Shqipërinë e Veriore, ndërsa në jug duke filluar nga
Manastiri, Kërçova. Gjithashtu kryengritja përfshiu edhe viset Lindore deri në
Leskovc dhe në Veriperëndim në mbarë Kosovën. Prandaj, me plot të drejtë ajo
mund të quhet Kryengritja e Përgjithshme dhe e para që përfshiu mbi 80% të
krahinave të banuara me popullatë shqiptare të Shqipërisë Etnike, në luftën e
saj për autonomi dhe pavarësi kombëtare.
Kjo kryengritje gjithë popullore me përmasa kaq të mëdha,
futi frikën pushtetit qendror osman. Perandoria Osmane e informuar mirë për të
gjitha ngjarjet në krahinat shqiptare, bënte përgatitje të mëdha për intervenim
ushtarak. Ajo solli teknikë të madhe prej Selaniku në drejtim të kryengritësve.
Porta e Lartë kishte caktuar dy komandantë më të shquar në luftë kundër
kryengritësve shqiptarë: Ata ishin: Hajredin Pasha dhe Omer pashë Latasi, Komandant
i përgjithshëm për shuarjen e kryengritjes ishte caktuar serasqeri Reshid Pasha
me seli në Manastir. Ky qytet në atë kohë kishte 35 mijë banorë, nga
ata 25 mijë shqiptarë, ndërsa 10 mijë të tjerë; bullgarë, vlleh, grek, serb dhe
romë.
Forcat e mëdha ushtarake turke çdo ditë vinin me anije në
Selanik, prej Selaniku drejtoheshin për në Manastir. Selaniku në atë kohë ishte
pjesë e Perandorisë Osmane.
Rrethanat në Shqipëri më së miri i përshkruan konsulli
anglez Blanti, ky lajmëronte se, deri në 3 prill të vitit 1844 në Manastir
kishin ardhur forca të reja të cilat numëronin; 3800 këmbësorë 1000 kalorës,
1600 ushtarë artilerie dhe 1800 ushtarë redif shqiptarë të ardhur nga jugu si
mercenarë. Një udhëpërshkrues rus që vizitoi në atë kohë Manastirin thotë: Deri
më sot, kurrë nuk ka parë aq shumë ushtarë të një perandorie për të sulmuar
shqiptarët. Me 8 prill të vitit 1844 në Manastir kishin arritur edhe Hajredin
Pasha dhe Omer pashë Latasi, për të marrë komandën ushtarake që do të sulmonin
nga Manastiri. Para se të mbërrinte Hajredin Pasha në Manastir, ai u takua me
konsullin anglez Blantin në Selanik, ku u bisedua gjerë e gjatë për situatën në
Shqipëri dhe përgatitjen që e bënte Hajredin Pasha, që sa më parë ta shuante
kryengritjen shqiptare.
Në raportin e tij konsulli anglez, dërguar ambasadorit të
vetë në Stamboll, zotit Aberdin, pranon se Hajredin Pasha, i ka ikur
përgjegjësive luftarake në mënyrë shumë perfide, duke fshehur planin ushtarak
të përgatitur enkas nga Stambolli, për ta shuar këtë kryengritje shqiptare.
BETEJA TA
SOFA-AFËR KËRÇOVËS
Hajredin Pasha arriti në manastir më 10 prill. ky pas një
muaj, më 11 maj 1844, filloi operacionet kundër kryengritësve shqiptarë. Kjo
betejë u bë shtatë ditë para betejës së Katllanovës. Qyteti i Kërçovës mbahej në
duar të kryengritësve, por jo edhe kalaja e saj e cila ende mbahej në duar të
ushtarëve turq, që bënin rezistencë nga fillimi i kryengritjes. por, pasi
situata ishte alarmante, garnizoni turk kishte mbetur pa municion, ata tani
donin të dorëzohen, pasi deri tani kishin qëndruar të mbyllur në kalanë e
Kërçovës. sipas komandës turke Hajredin Pasha, mori urdhër për të furnizuar
këtë garnizonin me armë. Ky u nisë nga Manastiri për në Kërçovë më
11 maj, kur ushtria e tij afrua afër fshatit Sop u prit nga 6000 kryengritës
shqiptarë dhe pas një lufte të ashpër kryengritësit u tërhoqën, duke lënë në
fushëbetejë përafërsisht te 200 të vrarë. Hajredin Pasha hyri në qytet aty
vendosi 1500 ushtarë mercenarë të jugut, ndërsa me një pjesë të ushtrisë
kthye për Veles ku ishte përqendruar komanda turke, e cila
përgatitej për ta sulmuar Dervish Caren në grykën e Katllanovës. Lufta e Sopit,
ishte beteja e parë midis kryengritësve dhe ushtrisë turke. Por,
deri më sot nuk kemi dëshmi të sakta se ku ndodhej në këtë betejë Emin
Xhambazi, njeriu i dytë pas Dervish Cares. V.Xh).
Sipas raportit të Çarls Blantit: “Hajredin Pasha pas
betejës nisi për Selanik 200 shqiptarë të kapur në betejën e Kërçovës, të cilët
arritën në Selanik më 31 maj. Sipas disa raporteve të kohës, mendohet se nga të
dy palët mbetën të vrarë mbi 600 vetë. pas shtatë ditëve të betejës së
Katllanovës, më 25 maj, konsulli anglez Blanti, njoftonte ambasadorin e vet në
Stamboll z. Kening, se shqiptarët te beteja e Sopit, afër
Kërçovës, u mundën nga ana e toskëve, që shërbenin si mercenarë në
ushtrinë e Hajredin Pashës.
LUFTA SHQIPTARO-TURKE FILLOI MË 13 MAJ
NË NGUSHTICËN E TAORIT, VELES-KATLLANOVË
Me urdhër të serasqerit të përgjithshëm Mehmed Reshid
Pashës i njohur si vrasës i 1000 shqiptarëve në komplotin te kazerma në
manastir, më 21 qershor të vitit 1830. Ky mendonte se pas kësaj masakre që bëri
kundër udhëheqësve shqiptarë të qetësonte Shqipërinë nga udhëheqësit për
autonominë e vendit, që ta lente Shqipërinë pa kokë, pa udhëheqës.
Reshid Pasha komandonte nga Manastiri, që në
atë kohë numëronte gjithsejtë 35.170 banorë, pre tyre 25 mijë
shqiptarë, 5.800 sllav dhe 2.400 turq. Manastiri ishte shpallë si qendër në
luftë kundër kryengritësve ku ishin mbledhur shumë ushtri, kundër kryengritësve
shqiptarë që numëronin deri në 15 mijë kryengritës të komanduar nga
Dervish Care, i cili në atë kohë ishte koncentruar Shkup me bashkëpunëtorët e
tij: si Emin Xhambazi, Sulejman Toli, Selman Rogoçica, Emin Tetova, Ymer
Presheva, Baba Feka, Sejdi Mexha, Bajram Vaksinca, Ismail Batalli, e
tjerë.
Reshid Pasha dha urdhër në fillim të majit, që zëvendësi
i tij Daut Pasha të niset nga Manastiri për në Veles, ku u koncentruan mbi
10.000 ushtarë. Daut Pasha
arriti në Veles më 8 maj 1844, ndërsa pararojën e ushtrisë turke e komandonte
Omer pashë Latasi. Ky me origjinë ishte kroat, kishte pranuar islamizmin, dhe
ishte vu në shërbim të Sulltanit.
Para se të fillonte lufta midis kryengritësve komanda
turke donte të bisedonte me shqiptarët që të arrihet ndonjë marrëveshje që mos
të vijë deri te gjakderdhja, pasi edhe komanda turke para fillimit të kësaj
beteje kishte një farë rezerve të frikës, pasi ushtarët turq i njihnin mirë
aftësitë edhe trimëritë e shqiptarëve. këta sëbashku deri tani kishin marrë
pjesë në shumë beteja të përbashkëta kundër armiqve të Perandorisë Osmane.
Vetëm nga Shqipëria gati çdo vit dërgoheshin në Stamboll mbi 2000 djemtë të
zgjedhur shqiptarë, për të luftuar për nevojat e sulltanit.
NEGOCIATAT E HAJREDIN PASHËS ME KRYENGRITËSIT
NË
SHKUP DHE FILLIMI I LUFTËS
Qeveria turke kërkoi nga Hajredin Pasha të
bisedoj me kryengritësit. Ky ishte i njohur për shqiptarët e kësaj
ane pasi më 1 gusht 1843 kishte erdh në Shkup dhe trojet tjera të mbledhë
redif, por hasi në rezistencë të fortë nga popullata shqiptare u burgos nga
shqiptarët në kalanë e Shkupit, pastaj e dërguan në një fshat, ka i gjeti
lidhje dhe u kthye prapë në Selanik. Hajredin Pasha i njohur në këto anë mori
urdhër përsëri nga qeveria turke që të vij në Shkup, aty kah fillimi i majit,
të bisedoj edhe njëherë me kryengritësit. Shqiptarët i premtuan besë, ai erdhi
në Shkup, i filloi negociatat me udhëheqësit e kryengritjes. Ky i luti edhe
njëherë shqiptarët që tu nënshtrohen urdhrave të sulltanit, të premtojnë se do
të sigurojnë redif për Sulltanin dhe të paguajnë tatimet e mbetura.
Kryengritësit u përgjigjën një zëri, “se kur nuk i pranojnë këto kërkesa për të
dhënë ushtarë në anën e Sulltanit, po ashtu janë edhe kundër
tatimeve”. Hajredin Pasha u largua i zemëruar ngase nuk arriti ti bind
shqiptarët, në largim u tha, atëherë duhet të përgatiteni për luftë. Po sa u
kthye në Manastir, e paralajmëroi Reshid Pashën, se bisedat me shqiptarët nuk
dhanë rezultatet e pritura.
FILLIMI
I LUFTËS NË TAOR-PARA KATLLANOVËS
Pararoja e ushtrisë osmane e komanduar nga Omer pashë
Latasi, u ndesh më 13 maj me kryengritësit shqiptarë, menjëherë para
Grykës së Katllanovës, në ngushticën nga Velesi për në Shkup. Kryengritësit
shqiptarë, për shkaqe sigurie qysh më parë kishin shkatërruar urën mbi lumin
Vardar dhe kishin zënë pozicione nëpër shkëmbinj, përgjatë kësaj ngushtice të
ashtuquajtur Taor. Për të qenë më të sigurt në mbrojte që mos të sulmohen prapa
shpinës, shqiptarët e kishin prishur edhe urën tjetër mbi lumin
Pçinja te fshati Katllanovë.
Kryengritësit arritën të rezistojnë fuqishëm për katër
ditë resht, deri më 17 maj, mos të lejonin assesi depërtimin
e ushtrisë turke drejtë Shkupit dhe Katllanovës. Ata pasi
e dogjën urën mbi lumin vardar, proklamonin: “se erdhi koha që shqiptarët
të mblidhen e ta mbrojnë pavarësinë për të drejtat e veta, kundër
armikut të përbashkët. Pozita
strategjike në teren, për gjatë grykës; Veles-Katlanovë, u mundësonte
kryengritësve një vetëmbrojtje të shkëlqyer. Por edhe Dervish Care e zotëronte
mirë artin luftarak, pasi më parë kishte shërbyer si oficer në njësitin e
jeniçerëve. Për këto merita ishte emëruar për udhëheqës në Gostivar.
Omer Pashë Latasi, për të fituar
besimin e Sulltanit, hyri në luftë vendimtare vetëm me pararojën
e ushtrisë së tij, e cila numëronte mbi 2000 ushtarë të
rregullt, ndërsa kryengritësit kishin përafërsisht 6000 vullnetarë.
Poashtu këtë sukses të kryengritësve shqiptarë në
mbrojtje të vendit nga data 13 maj deri më, 17 maj, e vërteton edhe Jovan haxhi
Vasileviqi, i cili thotë; se kjo Grykë, është shumë e rëndësishme, për këtë
sulm të parë te ngushtica, dhe vazhdon: “Se ushtria turke ka qenë e rrethuar
nga shqiptarët e shumtë, ajo nuk mundi të kalojë Grykën, pa pasur humbje të
mëdha”.
Sipas burimeve serbe, kryengritësit shqiptarë numëronin
8000 vetë dhe ishin përqendruar midis Shkupit dhe Velesit. Komanda e
kryengritësve ishte vendosur në një Han afër Katllanovës. Komanda turke kishte
nisur edhe forca tjera nga Sofja në drejtim të Qustendilit, ku ishin stacionuar;
2450 këmbësorë, 850 kuaj, dhe 12 armë artilerie. Në një tjetër raport të
konsullit francez thuhet: “se ushtria turke numëronte 3.380 këmbësorë, 340
kalorës, dhe 10 topa”. Sipas një njoftimi që na jep Çarls Blanti për
gjendjen e ushtrisë turke shkruan; se gjatë muajit prill 1844, përreth
pashallëkut të Shkupit ishin të koncentruar këto trupa; në Manastir ushtarë të
rregullt kishte 3800, 1000 kalorës, me 1,600 copë artileri dhe 1800
rezervistë shqiptarë nga Jugu i Shqipërisë, gjithsejtë 8200 ushtarë që ishin në
gjendje gatishmërie për luftë kundër kryengritësve të Dervish Cares. Ndërsa në
Prilep kishte të stacionuar 600 kalorës. Sipas një raporti tjetër ushtria turke
kishte grumbulluar në afërsi të Shkupit 16 batalione këmbësorie, 2 regjimente
të kalorësisë dhe 30 topa, gjithsejtë ushtria turke numëronte mbi 15 mijë
ushtarë. Këto forca të mëdha turke komandoheshin nga serasqeri Reshid Pasha nga
Manastiri, deri me marrjen e Shkupit. nën komandën e tij ishin
Hajredin Pasha dhe Omer pashë Latasi dhe Murat pashë Topçiu.
BETEJA
E KATLLANOVËS U ZHVILLUA MË 18 MAJ 1844
Pararoja e ushtrisë turke e përbërë nga 2000 këmbësorë në
krye me Omer pashë Latasin e para ishte nisur për në Veles. Qëllimi i Omer
Pashë Latasit ishte t’i zë pikat kryesore me karakter strategjik prej nga do të
mund të kontrollonte të gjitha rrugët që shpinin për Tetovë, Shkup dhe Prilep.
Po ashtu konsulli anglez dëshmon se nga Porta e Lartë kishte lëshuar një ferman
në të cilin thuhej se do t’u falej jeta të gjithë atyre që do t’i dorëzonin
armët dhe prej tani e tutje nuk do të jenë të obliguar të shërbejnë në ushtri
të rregullt. Porta këtë e bëri për qëllime të caktuara për të futur hutinë dhe
përçarjen në radhët e shqiptarëve e posaçërisht tek ata që nuk ishin të
vendosur dhe mbanin anën osmane. Omer pashë Latasi në oborrin e vet ushtarak
kishte thirr edhe diplomatin anglez nga Stambolli, Henri Lejardin, ky ishte
vendosur pranë tij dhe ishte në përcjellje të çdo ngjarje. Ky diplomat anglez
ka mbajtur shënime të hollësishme për kryengritjen e Dervish Cares dhe i ka
botuar në Londër në vitin 1903. Diplomati në mënyrë shumë të përsosur dhe të
përpiktë e përshkruan ushtrinë kryengritëse të shqiptarëve në krye me Dervish
Caren. Ai përshkruan kontaktet e tij me krerët e kryengritësve, sjelljen e
mrekullueshme të pararojës, afër Banjës së Katllanovës para se të filloj lufta
e armatosur në mes Ushtrisë Osmane dhe Ushtrisë Shqiptare në krye me Dervish
Caren. Komanda e kryengritësve shqiptarë për disa pika u pajtua me kërkesën e
komandantit turk, por pika ku përfshihej kërkesa e shqiptarëve që të hiqej
rekrutimi dhe të mos merret redif nga trojet shqiptare për të luftuar për
interesat e Perandorisë Osmane. Kjo kërkesë shqiptare, mos të jap rekrut për
Sulltanin, ishte e papranueshme për komandën turke. Rashid Pasha, i njohur si
vrasës i shqiptarëve, pas masakrës së Manastirit, që e bëri në vitin 1830, kur
me tradhti vrau mbi 500 udhëheqës trima në paradën ushtarake. Tani më i njohur
si armik i përbetuar i shqiptarëve, assesi nuk donte të dëgjojë këtë kërkesë
unanime të kryengritësve shqiptarë që të lirohen nga rekrutimi.
Sipas përshkrimit të ngjarjeve në prag të betejës nga ana
e diplomatit anglez Lejardi; shënojmë se edhe Omer Pashë Latasi mbante në vete
njëfarë frike e rezerve, sepse ishte i bindur se ushtarët e tij, duke i njohur
mirë shqiptarët, luftërat dhe trimëritë e tyre, ekzistonte mundësia të
dezertojnë para se të fillonte beteja. Prandaj, komandanti i përgjithshëm i
forcave osmane që ishte vendosur përball Katllanovës në malet mbi Veles, e luti
edhe njëherë diplomatin anglez Lejardin që të bisedonte me Komandantin e
Përgjithshëm të Ushtrisë Shqiptare Dervish Caren, sepse vetë Omer pashë Latasi
ishte i bindur se në ato rrethana shqiptarët kryengritës më së shumti kishin
besim në diplomatin anglez sesa te turqit.
Kampi i kryengritësve ishte i vendosur pas grykës së
Katllanovës. Këtë më së miri e përshkruan, diplomati anglez, i cili thotë; prej
kampit të ushtrisë turke, pas dy orë udhëtimi, u takova me pararojën shqiptare
dhe kërkova nga ata që të më përcjellin deri në kampin ku ishte i vendosur
komandanti Dervish Care. Pas një bisede të shkurtër, u bindën se jam diplomat i
huaj dhe duhet patjetër të takohem me komandantin. Diplomati anglez vazhdon;
pasi arrita te vendi i caktuar, kërkova që të shihem në katër sy për të
biseduar me Dervish Caren dhe njerëzit e tij. Me përcjellje më dërguan deri te
çadra ku ndodhej komandanti i tyre. Arritëm në çadrën e tij e cila ndodhej në
mes të malit pa kurrfarë roje. Leardi më pas shënon; udhëheqësi i kryengritjes
shqiptare nuk dallonte fare nga kryengritësit tjerë shqiptarë. Veshja e tij,
shumë pak dallonte nga të tjerët vetëm se kishte një qëndisje të bukur ndërsa
pushka e tij kishte qëndisje prej argjendi, ndërsa vet Dervish Care ishte një
udhëheqës pa përgatitje shkollore, por dinte lexim. Ndërsa shumica nga
shokët e tij nuk dinin shkrim dhe lexim. Gradat që shiheshin në
supet e tyre ishin të emëruara sipas trimërive që kishin treguar, kurse vetë
Dervish Care ishte emëruar komandant, nga vetë shokët në bazë të meritave që
kishte. Të gjithë njerëzit në çadrën e tij ishin mikpritës, krenar dhe me një
gjakftohtësi të çuditshme. Në bisedën tonë të ngrohtë, shkruan diplomati, u
mundova ta bind komandantin shqiptarë që të heqë dorë nga lufta e mëtejme që të
mos vijë deri te gjakderdhja. Dervish Care në mënyrë shumë të butë para të
gjithë bashkëpunëtorëve të tij u përgjigj: “Ne kemi vendosur të luftojmë deri
në fund dhe mos ta njohim pushtetin suprem turk në trevat shqiptare, të mos u
nënshtroheni ligjeve të Tanzimatit, do të luftojmë kundër rekrutimit të
shqiptarëve për nizamë dhe, kurrë nuk do të pranojmë që shqiptarët nga trevat e
tyre të dërgohen në vendet aziatike për të mbrojtur kufijtë e Turqisë. Nëse kjo
kërkesë nuk pranohet, ne jemi të gatshëm të luftojmë deri në vdekje”, ka
deklaruar Dervish Care përpara diplomatit anglez. Lejardi, pasi nuk arriti
sukses në biseda me shqiptarët u kthye prapë më 17 maj në taborin e ushtrisë
turke për ta informuar Omer pashë Latasin mbi pikat që kishte biseduar me kryengritësit.
Pas këtij takimi shqiptarët në mëngjesin e hershëm
të 18 majit, sulmuan të parët ushtrinë turke. Lejardi shënon se shqiptarët
ishin në numër të madh, por u mungonte disiplina ushtarake edhe pse ata ishin
të vendosur dhe sulmonin me vendosmëri. Lufta zgjati deri në mesditë.
Kryengritësit shqiptarë nuk arritën të thyejnë vijën e parë të frontit turk,
pasi Omer Pasha, komandën e mbante në duart e veta dhe komandonte me një
gjakftohtësi, ndërsa ushtria turke në mënyrë shumë të koordinuar me topat e tyre
gjuante mbi sulmuesit shqiptarë. Pati edhe raste që shqiptarët t’i
neutralizojnë disa topa me duar thatë shembull, vetë për të mbajtur moralin e
luftës te luftëtarët e tyre; këta ishin dy trima të Dervish Cares,
nënkomandantët; Emin Tetova dhe Ismail Batalli.
Dervish Care, kur e pa se humbjet do të jenë shumë
të mëdha, vendosi ta tërheqë ushtrinë kah Shkupi, në drejtim të fshatit
Araqinë, duke u grupuar në njësite më të vogla, që t’u ikin sulmeve nga ajri.
Këtë tërheqje të kryengritësve shqiptarë e shfrytëzoi me dinakëri komanda turke
duke propaganduar se u thyen shqiptarët, duke i përgatitur psiqikisht ushtarët
turq që të kalojnë në kundërsulm te Bëja e Katllanovës, ku u zhvillua një
betejë e përgjakshme dhe më vonë u përhap në tërë Fushën e Shkupit. Këtu u
kapën të gjallë dy udhëheqës kryesor të kryengritjes; Dervish Care dhe Emin
Xhambazi. Komandanti turk urdhëroi që Emin Xhambazit ti pritet koka aty për
aty, ndërsa për Dervish Caren dha urdhër që duar lidhur të niset për në
Stamboll.
Shqiptarët në mungesë të artilerisë, duke mos mundur t’i
rezistojnë zjarrit nga artileria, u detyruan të tërhiqen në drejtime të
ndryshme, një pjesë e saj mori rrugën e Tetovës, ndërsa një pjesë tjetër në
drejtim të Vrajës. Ushtria turke duke shty përpara shqiptarët, të cilët bënin
rezistencë hap pas hapi, iu afrua Shkupit.
Omer Pasha Latasi me 21-22 maj me ushtrinë e vet hyri në
Shkup. Hyrjen e tij në Shkup e shfrytëzoi për bisedime me disa krerë shqiptarë
me qëllim që të ndikojnë në qetësimin e situatës. Kryengritësit shqiptarë u
tërhoqën në drejtim të Tetovës, u ndeshën përsëri me ushtrinë turke te Gryka e
Malit të Thatë mbi fshatin Zhelinë më 22 maj. Pasi shqiptarët të udhëhequr nga
Beqir aga nuk pranonin propozimin e Hajredin Pashës për udhëheqës të Tetovës të
emërohet Dali beu nga Dibra. Rezistenca zgjati tre ditë, midis fshatrave;
Zhelinë, Grupçin, dhe Merovë, Forcat e Hajredin Pashës përsëri ngadhënjyen. Më
25 maj, ushtria turke në bashkëpunim me bejlerët shqiptarë të Dibrës, Dali
Beun, Haki Pashën dhe Ali Beun hynë në Tetovë.
Kryengritësit tetovarë përsëri nuk u dorëzuan, por
e vazhduan rezistencën nëpër malet e Sharrit mbi Tetovë, Gostivar dhe Dibrës.
Në të njëjtën ditë në Tetovë erdhi edhe Hajredin Pasha, me qëllim që t’i bindte
shqiptarët për rend dhe rregull e për të pranuar Dali Beun për udhëheqës, por
shqiptarët nuk assesi nuk pranonin. Pas Hajredin Pashës, në Tetovë erdhi edhe
Ismail Pasha me një ushtri tjetër. Kështu Tetova u shndërrua në kamp, si me
qenë poligon ushtarak, ku e tërë pesha e furnizimit ushtarak binte mbi supet e
fshatarësisë së pafajshme, ku duhej shumë ushqim, për mirëmbajtjen e një
ushtrie kaq të madhe të Sulltanit. Komandantët turq këtë e bënin me qëllim që
të frikësojnë popullsinë e kësaj ane, për t’u nënshtruar sa më parë ushtrisë
osmane. Për këtë qëllim, nga vetë komandantët ushtarak, merreshin masa të
ashpra.
GJYKIMI I
DERVISH CARES
Për Dervish Caren ka pasur interesim të madh edhe nga
diplomacia evropiane, ndër shtetet më të interesuara kanë qenë Franca dhe
Anglia. Konsulli anglez kur e përshkruan komandantin shqiptar Dervish Caren
thotë: “Kur kuptuam se Dervish Care i lidhur kah arritur në Selanik, dola dhe e
pashë me sytë e mi, ai dukej një burrë i lartë përafërsisht i moshës 50
vjeçare, në fytyrë dukej i ashpër dhe fare nuk buzëqeshte”. Por edhe në bazë të
dhënave që kisha për kohën e sundimit të tij në Gostivar, si zëvendës i
Xheladin Beut, ai prej vitit 1841, njihet si njeri që ka mbajtur rend dhe
rregull në Gostivar, Tetovë dhe Shkup.
Pasi gjatë sundimit të Xheladin beut, i cili ka qenë i pa
vendosur në disa momente të sundimit, pasi më tepër i ka interesuar jeta
luksoze, dhe shumë pakë kujdesi për qeverisjen dhe zhvillimin e pashallëkut. në
këto raste të pa qarta të qeverisjes së tij, të gjitha detyrat i kryente vetë
Dervish Cara. Unë edhe në gjykimin e tij në Stamboll, sipas raporteve të
konsullit anglez, Dervish Care në mënyrë lakonike përgjigjet para trupit
gjykues, kur ka qenë i pyetur nga kadiu, se kush të shtyri të çojësh popullatën
kundër perandorisë turke, ai përgjigjet:“Mos e merrni në qafë askënd, të
gjithë janë të pafajshëm, kamë qenë vetë ai që e kamë filluar luftën nga
Gostivari, e deri në Katllanovë, prandaj, kërkoj të më dënoni vetëm mua, të
tjerët janë të pafajshëm”.
Në Tetovë dhe Shkup u burgosën udhëheqës të ndryshëm,
agallarë, bejlerë dhe shumë shqiptarë tjerë me influencë që kishin vepruar në
anën e kryengritësve. Më 7 qershor të vitit 1844 këta të burgosur nga fusha e
Pollogut në këmbë duar lidhur, arritën në Selanik. Pas rënies së vendeve tona
përsëri nën sundimin turk, më së shumti pësuan shqiptarët e Pollogut me
internimet, burgosjet dhe vrasjet e llojllojshme.
Omer Pasha, pasi e qetësoi Shkupin u nis në drejtim të
Kumanovës me dy ushtri, të veten dhe ushtrinë që erdhi nga Qustendili dhe më 17
qershor e pushtoi Kumanovën. Pasi i vendosi administratën turke, në mënyrë më
brutale filloi të zbatojë reformat e Tanzimatit. Një ditë më vonë, Omer Pasha e
merr edhe Vrajën. Prej Vrajës, ushtria turke e thyen edhe rezistencën afër
Leskovcit duke pushtuar fshatrat në mes të këtyre qyteteve dhe nga këto fshatra
Omer Pashë Latasi internon më se 200 vetë. Pas pushtimit të Vrajës, Omer Pasha
e suprimoi Pashallëkun e Vrajës, pasi në këtë kryengritje kishin qenë kundër
Sulltanit.
SHQIPËRIA LINDORE E LIRË DHE AUTONOME GJATË
PERIUDHËS SHQIPTARE NË KRYE ME DERVISH CAREN
Kryengritja e Dervish Cares e cila fillon me çlirimin e
Gostivarit në nëntor të vitit 1843 e deri në maj të vitit 1844, ku çlirua tërë
Shqipëria Lindore. Kjo periudhë kohore e lirë e cila zgjati mbi gjashtë muaj, në
historinë tonë kombëtare njihet si periudhë e Shqipërisë së lirë dhe të
pavarur, ku ka funksionuar administrata shqiptare, në krye me Dervish Caren.
Por, pas disfatës së kryengritësve te Katllanova, duhej të rivendosej rendi
feudal turk në këto treva. Me riorganizimin e organeve të pushtetit turk ata
morën masa drastike, me qëllim për të frikësuar popullatën që ajo të
nënshtrohet sa më parë. Pushteti turk burgosi dhe internoi me mijëra
shqiptarë; në mesin e të cilëve edhe komandantin tetovarë, Dervish Care. Këta
të gjithë të lidhur, duke ecur në këmbë deri në Selanik, prej nga me anije janë
dërguar në Stamboll, për t’i nxjerrë para gjyqit. Duhet të përmendim dhe mos
t’i harrojmë se një numër i madh i tyre që luftuan për çlirimin e Shqipërisë,
nga lodhja maltretimi dhe torturat që përjetuan gjatë rrugës, pa ujë e ushqim,
vdiqën pa mbërritur në Selanik. Ata që arritën në Stamboll u shpërndanë në
vende të ndryshme të Anadollisë, në ato shkretëtira të pafund, prej nga, kurrë
më nuk u kthyen në vatrat e tyre, duke i thënë përgjithmonë lamtumirë
Shqipërisë. Por, duhet theksuar se me këtë nuk përfundoi lufta e ushtrisë turke
për rivendosjen e pushtetit në trojet shqiptare. Omer Pashë Latasi, pasi u
kthye nga Vraja për në Shkup, u drejtua kah Gryka e Kaçanikut, Ferizajt për në
Prishtinë e Prizren, pasi në vitin 1844 edhe Prishtina ishte ngritur në këmbë
për të përkrahur kryengritësit shqiptarë. Rezistenca shqiptare në Pejë, Prizren
e Gjakovë, ka zgjatur deri kah mesi i vitit 1845. Kjo rezistencë gjithë
shqiptare ruajti në esencë karakterin autokton të vetëvendosjes deri në
kërkesën e plotë për njohje të autonomisë në kuadër të Perandorisë Osmane në të
gjitha trevat që përfshinte popullatën shqiptare. Edhe pse kryengritja
shqiptare nisi në Pollog, aty kah fundi i vitit 1843, mori karakter
gjithëkombëtar dhe mbaroi me rezistencën e fundit të qyteteve të Kosovës aty
kah fundi i vitit 1845. Këtë kryengritje dhe karakterin e saj për çlirim
kombëtar, më së miri e përshkruan konsulli rus në Manastir. Ky konsull, për
kryengritjen e Dervish Cares thotë: Dervish Care ishte një i afërm i Havzi
Pashës. Kjo ngjarje ka ndodhur në tokën e Gegëve, siç e quan ai, “ Gegalik” -
tokë fqinje me sllavët. Në fillim të vitit 1840, tre vëllezërit kanë sunduar në
tërë Shqipërinë në mënyrë të pavarur. Këta udhëheqës shqiptarë e futin nën
sundimin e tyre tërë tokën e Gegërisë.
Gjatë sundimit të Dervish Cares, u çliruan të gjithë
qytetet shqiptare të Gegërisë- Shqipërisë Verilindore, përveç Manastirit,
Velesit e Prilepit. Po ashtu, konsulli anglez thotë për Dervish Caren: “Kur më
treguan se Dervish Care ka mbërritur i lidhur në Selanik, dola dhe e pashë me
sytë e mi. Ai dukej një burrë i lartë, përafërsisht i moshës 50 vjeçare. Në
fytyrë dukej i ashpër dhe fare nuk buzëqeshte”. Por edhe në bazë të dhënave për
kohën e sundimit të tij në Gostivar si zëvendës i Xheladin Beut, ai prej vitit
1841 njihet si njeri që ka mbajtur rend dhe rregull në Gostivar, Tetovë dhe
Shkup. Gjatë sundimit të Xheladin Beut i cili ka qenë i pavendosur në disa
momente, të gjitha detyrat i kryente me sukses vetë Dervish Cara. Edhe në
gjykimin e tij në Stamboll, sipas raporteve diplomatike, kur ka qenë i pyetur
se kush të shtyri të çosh popullatën shqiptare kundër Perandorisë Osmane, ai në
mënyrë lakonike para trupit gjykues përgjigjet: “Mos e merrni në qafë
askënd. Të gjithë janë të pafajshëm. Unë kam qenë ai që e kam filluar luftën
vetë në Gostivar dhe e kam udhëhequr deri në Betejën e Katllanovës. Prandaj
duhet të më dënoni vetëm mua, të tjerët janë të pafajshëm”.
Kryengritja e Dervish Cares e tronditi deri në themel
Perandorinë Osmane. Administrata turke gati në tërësi u shpartallua në tërë
qytetet shqiptare. Diplomacia evropiane në këto ngjarje që ndodhën në mes të
Ballkanit, u shqetësua pa masë. Mirëpo ajo më së shumti ishte e interesuar të
ruante status kuon në Ballkan dhe asnjëherë, në asnjë çast, nuk mori në
mbrojtje kryengritësit shqiptarë, kurse pala ruse tregonte ngjarje dhe ndodhi
të cilat fare nuk i takonin popullit shqiptar si popull i robëruar së bashku me
popujt tjerë në këto troje.
Diplomacia ruse tentonte që nëpërmjet të
internacionalizmit të këtij problemi të ngrejë çështjen e sllavëve të
Ballkanit, që nëpërmjet tyre ajo të forconte influencën e vet në Ballkan dhe
kështu t’i ofrohet Detit Adriatik. Prandaj ajo nëpërmes diplomatëve evropianë
kërkonte me të shpejtë intervenimin e ushtrisë turke me qëllim që sa më parë të
shuhej kjo kryengritje mbarë shqiptare dhe të realizonte në mënyrë sa më të
suksesshme pengimin e fitores së popullit shqiptar në drejtim të synimit të
bashkimit kombëtar. Kjo kryengritje ishte e përgjithshme me karakter të pastër
shqiptar. Në këtë kryengritje u bashkëngjitën të gjithë për të luftuar reformat
e Tanzimatit i cili rrezikonte interesat kombëtare shqiptare.
Në krye të kësaj kryengritje ishin pashallarët, por
shterat e ulëta, të të gjitha shtresave shqiptare. Për këtë arsye, kjo
kryengritje ka epitetin e lëvizjes nacionalçlirimtare për pavarësi. Kjo
kryengritje ka pasur edhe karakter të luftës gjithë popullore, për arsye se në
këtë kryengritje morën pjesë të gjithë shqiptarët që patën mundësi të mbajnë
armë dhe të nisen në luftë për të mbrojtur Shqipërinë nga haraçi që kërkonte
Sulltani. Pra, për t’i çliruar tokat e veta nga sundimi dhe administrata turke
e cila kohët e fundit mundohej me forma të llojllojshme të asimilojë kombin
shqiptarë duke i trajtuar ata si popullatë turke. Prandaj, nëpërmjet reformave
të Tanzimatit do të mundohet t’i shpërngulë nga trevat autoktone shqiptare.
Historiografia shqiptare deri më tani nuk ia ka dhënë peshën e merituar kësaj
kryengritje kaq masive dhe gjithëpërfshirëse të popullatës shqiptare, bile mund
të themi se në mungesë të një studimi të mirëfilltë e ka injoruar luftën e saj
nacionalçlirimtare në historinë tonë kombëtare.
Pasojat në këtë kryengritje ishin shumë të mëdha. Pas
shuarjes së kryengritjes u likuiduan të gjithë shqiptarët që ishin me
influencë, ku pati edhe familje të tëra. Një pjesë e madhe e tyre nga të gjitha
qytetet shqiptare u internuan kurse popullsia e pafajshme iu nënshtrua haraçeve
të ndryshme që kërkonte me forcë ushtria turke. Kjo kryengritje mund të quhet
kryengritje e pastër fshatare, pasi në këtë nuk pati udhëheqës nga lartë por
ata lindën nga vetë populli. Prandaj kjo kryengritje e pastër fshatare duhet të
hyjë në histori si kryengritje më e madhe shqiptare në Ballkan dhe më gjerë.
Pas kryengritjes të Matia Gubecit.
Nga kjo që thamë më lartë del se kryengritësit kanë
kërkuar autonomi në kuadër të Perandorisë Osmane. Këtë e vërteton edhe shtypi
rus, ku gazeta e Shën Peterburgut “Vjedomosti” shkruan; udhëheqësit e
kryengritjes shqiptare i kanë propozuar komandantit turk: “Ata mund t’i
dorëzojnë armët me kusht, që Porta t’u japë atyre të drejta si të Serbisë dhe
Greqisë”. Nga kjo shihet qartë se kryengritësit kërkuan për Shqipërinë autonomi
në kuadër të Perandorisë Osmane, siç iu kishte njohur grekëve dhe serbëve.
Lejardi, pos tjerash në memoaret e veta shënon: “Unë bisedova me kryengritësit
edhe për qëndrimin e tyre ndaj popullsisë krishtere duke ua kujtuar se në
Stamboll kanë arritur lajme për 4000 ankesa dhe krime, kinse shqiptarët i kanë
bërë mbi popullsinë krishtere”. Lidhur me këtë ai shënon: “Krerët kryengritës u
fyen, ashpër protestuan, duke thënë: “se asgjë nuk është e vërtetë në ato lajme
që paraqiten dhe se të gjitha ato janë shpifje të armiqve ballkanik dhe turqve,
me qëllim që të minimizohen kërkesat tona legjitime para diplomacisë evropiane
për t’u forcuar bindja për zërin e keq ndaj shqiptarëve”. Kryengritësit
shqiptarë në ato biseda që patën me Lejardin, e kishin bindur atë, se me të
vërtetë nga ato lajme trishtuese që kishin arritur në Stamboll nga pala sllave,
nuk ka kurrgjë të vërtetë. Me shembuj konkretë e bindën atë, në fund diplomati
anglez shënon, “Pasi u vërtetova në atë kohë se myslimanët dhe të krishterët
jetojnë shumë mirë në mes veti dhe kishin marrëdhënie miqësore e posaçërisht
nëpër fshatrat e përziera vështirë mund të dallosh myslimanin nga të
krishterët”.
Historiografia sllave sot e kësaj dite, vazhdon me akuza
dhe thotë: “Se në fillim të kryengritjes asaj iu bashkëngjitën edhe disa sllavo
maqedonas, po shumë shpejt u larguan nga kryengritësit shqiptarë dhe komandanti
i saj nga sjelljet e këqija të shqiptarëve”. Këto të dhëna historiografia
maqedonase i merr nga këndi i vet dhe në mënyrë të pavërtetuar në terren
mundohet t’ua më vesh shqiptarëve, duke deklaruar se turqit dhe të krishterët
kanë qenë në pozitë shumë të palakmuar. Bile disa dokumente sllave në të cilat
mbizotëron subjektivizëm i paparë, mundohen ta paraqesin komandantin shqiptar
si shumë të egër. Bile disa shkojnë aq larg saqë komandantin e kryengritësve
shqiptarë Dervish Caren dhe udhëheqjen e tij mundohen ta paraqesin si sundim të
pa civilizuar, kinse kryengritësit shqiptarë bënë përdhunime vrasje kundër të
krishterëve duke mos kursyer as pleqtë dhe fëmijët. Sot është për të
pyetur këtë opinion, pse kanë pasur kaq frikë nga shqiptarët, pse çlirimin e
Shkupit nuk e kanë pritur si çlirim të tyre të përbashkët me shqiptarët. Në
luftërat e Skënderbeut kemi mbrojtur jo vetëm Shqipërinë Etnike, por, Ballkanin
dhe Evropën.
HUMBJET E HAJREDIN PASHËS NË DIBËR
Shqiptarët e vazhduan rezistencën në drejtim të Dibrës.
Qeveria turke kishte vendosur që rezistencën shqiptare ta shuaj në çdo pjesë të
Shqipërisë, për të zbatuar reformat. Porta e Lartë edhe në luftën kundër
dibranëve kishte caktuar komandant Hajredin Pashën, në këto ekspedita kanë
marrë pjesë edhe feudalët dibranë Dali beu me të vëllain Aqif Pashën, të cilët
ishin sundues në Tetovë deri më 6 korrik 1844. Me urdhër të Hajredin Pashës, si
sundues i Shkupit, i cili në këtë kohë erdhi në Tetovë. Vëllezërit dibranë
morën urdhër të nisen për në Dibër në ndjekje të kryengritësve shqiptarë që
ishin strehuar në malet e Dibrës. Gjatë rrugës për në Dibër ushtarët e tyre
bënë plaçkitje ndaj popullsisë fshatare. Kryengritësit që ende vepronin në
malet e mbi Gostivar tërhoqën përpara kësaj ushtrie në drejtim të Mavrovës
Radikës e Drinit u ndoqën nga bashibozuku dhe bejlerët e Dibrës. Këta dy
vëllezër kur hynë në Dibër nuk u pritën mirë nga popullata e Dibrës. Pasi këta
dy vëllezër gjatë kryengritjes së Dervish Cares mbajtën anën e Sulltanit.
Ndërsa në Dibër qeveriste kushëriri i tyre Isak Pasha, ky ishte kundër
reformave, por qeveriste me Dibrën, duke paguar në vit nga 400 “Qese” tatim
vjetor. Këta dy vëllezër kur hynë në Dibër nga fundi i korrikut hasën në një
revoltë të madhe te popullsia e Dibrës e cila nuk ishte dakord të jepte rekrut
për Sulltanin. Por siç thamë më lartë nuk ishin të kënaqur edhe me veprimin e
tyre antikombëtar.
Shqiptarët gjithmonë kanë ditur ti dënojnë ata që kanë
prekur interesat e Shqipërisë. “Dy pashallarë dibran kur hynë në Dibër, nuk u
pritën mirë nga popullata pasi luftuan në anën e sulltanit kundër vëllezërve të
tyre” Këta kishin marrë pjesë gjatë gjithë kohës në ekspeditat e Hajredin
Pashës për shuarjen e Kryengritjes në Shqipërinë Lindore të komanduar nga
Dervish Care”. Dibra gjatë kësaj lufte dy vjeçare mbajti anën e Sulltanit në
saje të dy vëllezërve bejlerë Dali beu dhe Aqif Pasha, të cilët me ushtritë e
tyre, luftonin kundër kryengritësve dhe ndihmuan shumë në shuarjen
kryengritjes në pjesën e Shqipërisë Lindore. Këta dy vëllezër poashtu nuk
lejuan që Dibra të bashkohet me kryengritësit e Dervish Cares edhe pse pati
disa tentative dhe biseda, por deri te ajo nuk erdhi pasi në këtë kohë shumë
feudalë shqiptarë për interesa të tyre personale nuk lejuan që disa krahina
shqiptare të bashkohen me kryengritësit që luftonin kundër reformave të
Tanzimatit, e në veçanti kundër rekrutimit të tyre, për të shkuar luftëtarë në
Turqinë aziatike. Poashtu edhe Jugu kësaj radhe fare nuk u bashkua me
kryengritësit, por, në të shumtën e rasteve mbajti krahun e
Sulltanit.
Në gusht të vitit 1844, shpërtheu kryengritja në Dibër të
Madhe dhe të Vogël, me ta u bashkuan malësorët e Matit. Pasi Sulltani në vitin
1844, e shpalli në fuqi ligjin ushtarak edhe në Shkodër. Ky ligj u jepte
të drejtë turqve të krijojnë ushtrinë e rregullt të Sulltanit. Kjo shtyri
malësorët e kësaj ane që në Dibër të madhe e të vogël të shpërthej kryengritja.
Me ta ishin edhe vullnetarë nga Krahina e Matit. Besa u lidh kësaj
radhe në fshatin Gjuricë në Veriperëndim të Dibrës. Në këtë Kuvend malësorët e
viseve malore të Dibrës në Kuvendin e Gjuricës afër lumit Drin dhanë besën se
do të mbronin privilegjet e fituara dhe nuk do të lejonin që nga këto vise të
merreshin rekrutë dhe populli i kësaj ane nuk do të çarmatoset. Në
mesin burrave në këtë kuvend prezantonin edhe gratë dibrane që nuk
donin ti jepni djemtë e tyre për ushtarë. Në këtë kuvend u emërua këshilli nga
përfaqësuesit e Nëntë Maleve për udhëheqës u emëruan Cen Beka, Sali Marku,
Hajrulla-aga dh She Zerqani, ku u përpilua strategjia e mbrojtjes përgjatë
lumit Drin. Në fund u dha Besa që rekrutimi të rezistohet deri në fund. Shtabi
i kryengritësve kësaj radhe ishte në Galiçnik.
Sulmet e para i në rajonin e Dibrës i bënë kapedanët Salë
Demiri dhe Murat Balla, ata liruan nga rekrutimi disa të rinj që ushtria osmane
i kishte nisur për Selanik. Ndërsa qeveritari i Dibrës Aqif Pasha i rrethuar në
pallatin e tij, arriti të ikë i maskuar. Këto veprime të disa çetave
kryengritëse për rezistencë kundër reformave morën dhen.
Përleshja e parë me ushtrinë turke ndodhi në 22
shtator 1844 mbi malet e Mavrovës, pararoja e Sulltanit udhëhiqej nga dy
komandantë: Ramë Pasha dhe Karafil Beu. Hajredin Pasha nga Tetova u nisë për
Galiçnik më 18 shtator, me një ushtri e përbërë nga 50 taborë. Sipas kronistëve
të kohës Hajredin Pasha në këto sulme ka pasur mbi 20 mijë
ushtarë. Hajredin Pasha në Mavrovë të parët i futi në luftë bashibozukët shqiptarë
të ardhur nga Tetova që komandoheshin nga Derali Aga, ky si shqiptar i
pakënaqur me reformat e sulltanit, kaloi në anën e kryengritësve. Pas një
beteje të përgjakshme, e cila zgjati disa orë. kryengritësit u mundën dhe u
tërhoqën kah veriu, ata numëronin 6000-8000 kryengritës. Hajredin Pasha vazhdoi rrugën drejt
maleve të Dibrës.
Pas betejës së Mavrovës, ushtria
turke përparoi shpejtë drejtë çeshmes së Sulltanit, edhe këtu ushtria
turke përdori topat, kryengritësit u shpërndanë në disa drejtime. Pjesa
dërmuese e kryengritësve u tërhoq në drejtim të fshatit Trebishtë. Këta përsëri
u tubuan më 22 shtator dhe nisën në drejtim të malit Bistra, për të luftuar
prapë ushtrinë e Hajredin Pashës. Kryengritësit u ndeshën te lokaliteti
Fërshec, beteja zgjati shkurt, por ishte tejet e rreptë. Pas sulmeve me topa
kryengritësit u tërhoqën drejt Dibrës te kodrat e Kuqe. Hajredin Pasha hapi
zjarr nga kodra e Gjorgjit, ku i sulmoi kryengritësit që bënin rezistencë te
kodrat e kuqe, Kryengritësit u larguan, një pjesë drejtë Radikës, ndërsa pjesa
tjetër drejt lumit Drin.
Hajredin Pasha më 23 shtator hyri në Dibër. Ku u prit nga
qytetarët e Dibrës në krye me Aqif Pashën dhe Dali Beun, të cilët i shprehën
nënshtrimin e tyre, mirëpo Hajredin Pasha nuk u fali jetën, më në fund edhe
këta i dërgoi në internim në Azi sëbashku me Isak Pashën, vdiqën nëpër burgjet
e Azisë së Vogël. Pas pushtimit të Dibrës Ali Deral-aga iku në Peshkopi (Dibër
të Vogël), ku e vazhdoi kryengritjen por në luftë me ushtrinë e Hajredin Pashës
u vra, këtë e zëvendësoi vëllai i tij Zymber aga, i cili e vazhdoi rezistencën.
Dibranët në këtë luftë të madhe, treguan heroizëm të pa
shoq, duke patur edhe ndihmën e trimëreshave dibrane, në betejat e kësaj ane
kundër Hajredin Pashës. Gruaja dibrane në këto beteja derdhi gjakun dhe tregoi
aftësitë e saja luftarake, një herrit edhe dashurinë e madhe ndaj
vendlindjes dhe atdheut.
Ushtima e luftës u përhap gati në çdo pjesë të Dibrës me
rrethinë, nga Mavrova, Dibra, Peshkopia deri në Mat. Këto suksese të
shqiptarëve në Malet e Dibrës, patën jehonë të madhe në tërë
krahinat shqiptare, që riti edhe më tepër rezistencën kundër Hajredin Pashës
dhe ushtrisë turke në çdo pjesë të Shqipërisë etnike. Por, me këtë u shtua edhe
lufta kundër elementeve tradhtarë vendas të lidhur me armikun, në rastin
e dhënë me pushtetin osman.
Më 5 nëntor 1844, erdhi deri te beteja e Gjuricës,
lufta zgjati 5 ditë. Edhe në këto beteja disa ditsh, nuk dihet numri i saktë i të
vrarëve. Në këto luftëra ka marrë pjesë si i ri edhe Iliaz Pashë Dibra.
Ky atdhetar në Lidhjen e Parë të Prizrenit u emërua Kryetar i Kuvendit të
Lidhjes. Sipas raporteve të konsujve evropianë, thuhet: “se beteja ka qenë
shumë përgjakur, nga të dy palët ka pasur shumë të vrarë e të plagosur. Por e
ushtrisë turke kanë qenë dyfish më të mëdha”. Dy Dibra, Krahina e Rrekës dhe
Mati dhanë në këto beteja mbi 2500 martirë, me disa mijë të plagosur ndërsa mbi
30 fshatra u dogjën, 47 u shkatërruan gjatë kësaj lufte
Hajredin Pasha, mendohet të ketë humbur shtatë taborë,
nga 12 mijë sa kishte në këtë betejë. Por është edhe një e vërtetë se deri
në vitin 1831 Perandoria Osmane nuk kishte të regjistruar popullsinë e saj, ajo
për herë të parë regjistrimin e bëri në stilin Evropian me urdhër të Sulltan
Mahmudit në vitin 1831. Deri në këtë kohë në Shqipëri nuk kemi ndonjë
regjistrim të saktë të ushtrisë turke, prandaj edhe kronistët turq, janë të
rezervuar të japin shifra të ushtarëve të vrarë.
Por, peshën e kësaj beteje të rëndësishme dhe
heroizmin e pashoq që treguan dibranët, me kapedanët tyre si; Cen Leka e Salë
Marku, edhe sot, këndohet kënga;
“Hajredin
Pasha ku e ke lan ushtrinë,
në fushë të Dibrës,
gjithë të grimë,
në Fushë të Dibrës, besa,
mi kan gri,
Jo më pak, se 12
mijë”
Për këto humbjet e mëdha që pësoi Hajredin Pasha në Dibër
me rrethinë, Sulltani i mori komandën dhe e largoi nga Shqipëria, duke e
pensionuar, pasi nuk ishte i kënaqur me ekspeditat e tij luftarake në Dibër.
Kjo fletë qartë se komandanti i njohur turk, që arriti ta shuaj Kryengritjen e
Dervish Cares, pësoi humbje të mëdha në Dibër. Por sot e kësaj dite kronistët
turq, nuk japin të dhëna të saktë, për numrin e ushtarëve të vrarë në këto anë.
Por vetëm shënohet se ushtria e Hajredin Pashës, bëri shkatërrime të hatashme
në Dibër të Madhe dhe të Vogël.
Komandantët turq që u dërguan në Shqipëri për
zbatimin reformave të Tanzimatit u erdhën me mburrje se
do ta gjunjëzonin lehtë Shqipërinë, por para tyre gjetën të vendosur popullin
shqiptar, i cili u çua në këmbë për të mbrojtur të drejtat dhe liritë e veta
tradicionale. Pas shuarjes
së kryengritjes të Dervish Cares dhe të Dibrës në deri fund të vitit 1844, Pas
në rezistence të fuqishme trevjeçare, Sulltani, në pranverën e vitit 1845, e
filloi mbledhjen e nizamit në tërë Shqipërinë.
SHQIPËRIA
LINDORE E PARA PARASHTROI KËRKESAT
PËR AUTONOMINË
E SHQIPËRISË
Kryengritja e Dervish Cares nuk duhet shikuar veçmas, por
në kuadër të gjitha kryengritjeve të mëparshme shqiptare, duke filluar madje
nga luftërat e Skënderbeut në shekullin XV-të. Fakt është se shqiptarët gjatë
gjithë periudhës osmane kishin fisnikëri të vet, shumtë fortë, si familjet;
Kastrioti, Muzaka, Dukagjini, Ali pashë Janina, Mustafa pashë Shkodrani, e të
tjerë, që gëzonin autoritet të bashkëvendësit e tyre dhe që ishin
shpesh të pavarur ose gjysmë të varur me një fare autonomie të brendshme. Po
ashtu është fakt se gjatë gjithë kësaj periudhe shqiptarët ishin
të organizuar në fise, bajraqe e klane, që kishin njëfarë kohezioni
në popull. nuk duhet nënçmuar e mënjanuar as bektashizmin i cili në këtë kohë
ishte tejet i zhvilluar, që u bë fe e tretë në Shqipëri, që si mbindërtim e
ideologji ishte shpesh në opozitë të ashpër me islamin, duke zhvilluar edhe
ndjenjën për autonomi të veçantë. Këta tre faktorë ndikuan pozitivisht për
ruajtjen e zhvillimin e ndjenjës për diçka të veçantë që i largonte
nga Perandoria Osmane, kundër së cilës ngriheshin shpesh për autonomi. Ata këtë
frymë kryengritëse e kultivonin dhe e bartnin në radhët e gjeneratave më të
reja, duke idealizuar në kohë të njëjtë e në radhë të parë, doktrinën e luftës,
të Madhit Skënderbe.
Nëse kësaj i shtohet edhe fakti se shqiptarët në
Perandorinë Osmane trajtoheshin si popull i robëruar dhe ata që ishin ortodoks
ishin të detyruar të mësojnë greqisht e ata myslimanë turqisht dhe arabisht,
kurse shqiptarët katolikë italisht, pa u njohur me gjuhën shqipe. E cila me
gjithë pengesat që pati gjuha e jonë në shkollat e huaja, që u hapën në Shqipërinë
Etnike, shqipja për shqiptarët në komunikimin reciprok ishte dhe
mbeti absolutisht e para, pasi gjuha ishte edhe porosi familjare e nënave
shqiptare “mos e harro gjuhën e nënës”. Poashtu në ngritjen e vetëdijes
kombëtare ndikuan edhe faktor të tjerë, ku në mesin e shekullit XIX, ndihej
gjithnjë më shumë depërtimi i elementeve kapitaliste në mbarë Shqipërinë e
posaçërisht në vendet bregdetare, që ndikoi për paraqitjen e klasës qytetare
dhe të inteligjencies si dhe paraqitjet e Serbisë dhe Greqisë të pavarur, që
ndikuan shumë mbi vetëdijen shqiptare. Këto rrethana të reja në Ballkan,
shkaktuan dukurinë dhe kristalizimin e ideve për autonomi edhe të Shqipërisë,
që do të ngelte edhe më tutje vasale ndaj sulltanit. Gjatë kryengritjes të
Dervish Cares, një gazetë e përditshme në Petërburg shkruante “Se prijësit e
kryengritjes e kanë lajmëruar komandantin e fuqive osmane se do ti dorëzonin
armët por me kusht që edhe atyre t’u jepen të drejta të ngjashme me serbët”.
Këtë fakt e kumton edhe konsulli austriak në Shkodër,
Ippen, i cili thotë: “Se kryengritësit shqiptarë kërkonin autonomi të
posaçme për Shqipërinë, të ngjashme me atë të Serbisë, pra tu jepen të drejta
si gëzonte principata serbe në atë kohë”. Konsulli francez në Selanik
Gric, mendonte se Shqipëria trajtohet më shumë si vend i pushtuar se si
provincë e perandorisë, banorët e së cilës qenkan në përleshje me pushtetin
…prandaj kërkuan njëfarë autonomie të ngjashme me serbët.
Kjo edhe pse kryengritja shqiptare edhe pse nisi në
Shqipërinë Lindore, aty kah fundi i vitit 1843, mori karakter
gjithëkombëtar dhe mbaroi me rezistencën e fundit të qyteteve të Shqipërisë
veriore kah fundi i vitit 1845. Kryengritja e Dervish Cares ishte kryengritja
më e madhe shqiptare në kohën e Tanzimatit. Kjo kryengritje me karakterin e saj
për çlirim kombëtar, hapi rrugën drejtë luftës për çlirim nacional dhe e para
përgatiti Lidhjen e Parë të Prizrenit.
ME RASTIN E 165 VJETORIT TË KRYENGRITJES TË DERVISH CARES NË SHQIPËRISË
LINDORE
KRYENGRITJA E DERVISH CARES, PARAPËRGATITI LIDHJEN E PRIZRENIT
Nga Prof. dr. Vebi Xhemaili , 2009
KRYENGRITJA E DERVISH CARES, PARAPËRGATITI LIDHJEN E PRIZRENIT
Nga Prof. dr. Vebi Xhemaili , 2009
